آرامگاه فردوسي (گشايش:۱۳۱۳/۱۹۳۴م)، جاي‌دفن ابوالقاسم فردوسي در توس است. به‌دست هوشنگ سيحون بر پايهٔ طرح پيشين كريم طاهرزاده بهزاد، با كمي تغييرات در ابعاد و اندازه و تزئينات، طراحي و بازسازي شد. سركار و معمار مجري ساختمان حسين لرزاده و حسين حجارباشي زنجاني و تقي دروديان مباشر ساخت اين بنا بودند.
خصوصيات معماري بنا
ساختمان كنوني آرامگاه در سال ۱۳۱۳ هم‌زمان با آيين‌هاي هزاره فردوسي گشايش يافت. . آرامگاه كه به شكل بناهاي پرسپوليس و مقبره كورش در پاسارگاد ساخته شده است از سه قسمت تشكيل شده است كه اولين بخش آن، مياني‌ترين بخش است و از سنگ قبري از جنس مرمر به ابعاد ۱٫۵×۱ متر و حدود ۰٫۵ متر ارتفاع تشكيل شده است و در مركز در سكوي مرمري قرار گرفته است. بخش دوم شامل تالاري مربع شكل است كه از سنگ مرمر ساخته شده و داخل آن با كاشي تزئين گشته است و چهار ستون بلند با دو سر ستون بزرگ در چهارگوشه اين تالار موجود مي‌باشد و تصوير مردي بالدار در بالاي ضلع جنوبي بناي اصلي ايجاد گشته است كه ويژگي‌هاي پرسپوليس را بيشتر به ياد مي‌آورد و سومين بخش محوطه پلكاني پوشيده از سنگ مرمر است كه اتاق روي آن قرار گرفته است و تعداد زيادي از اشعار فردوسي روي ديوار آن حك گشته است كه حسين حجار باشي زنجاني سنگتراشي سنگهاي بنا و قبر را انجام داده است و سنگ نوشته‌هاي آرامگاه را كه به خط نستعليق و از اشعار فردوسي مي‌باشد از آثار طاهرزاده است.
پس از كودتاي سوم اسفند ماه سال ۱۲۹۹ خورشيدي، در سال ۱۳۰۱ خورشيدي، گروهي از رجال سياسي-فرهنگي و علاقه‌مند به هنر ايران، براي حفظ و نگه داري و تعمير ساختمان‌هاي تاريخي و پاس حرمت يادگارها و مفاخر فرهنگي و هنري ايران، گرد هم آمدند و جمعيتي به نام «انجمن آثار ملّي» را تشكيل دادند. از اقدامات اوليهٔ انجمن آثار ملّي، طرح ساخت آرامگاه فردوسي بود. كريم طاهرزاده بهزاد، طرح آرامگاه فردوسي را پيشنهاد كرد و اين طرح در سال ۱۳۱۳ خورشيدي افتتاح شد. به علت ناآشنايي سازندگان به فنون آزمايش خاك، محاسبه نكردن دقيق و بي‌اطلاعي از وضعيت آب‌هاي زيرزميني ناحيهٔ طوس، ساختمان از همان نخستين سال‌ها، شروع به نشست كرد و پس از ۳۰ سال، هوشنگ سيحون با حفظ طرح اوليه و الحاقات جديد، بنايي جديد پيشنهاد كرد. در طرح جديد هوشنگ سيحون نماي اصلي مقبره حفظ شد، اما در فضاهاي داخلي تغييرات بسياري انجام گرفت.
جايگاه كنوني
تنديس رستم، رونمايي شده در ۲۵ ارديبهشت ۱۳۹۲
مجموعه فرهنگي باغ آرامگاه فردوسي در ۲۰ كيلومتري شمال غربي شهر مشهد، در مسيري منشعب از راه عمومي مشهد به كلات نادري، نزديك به شهر تاريخي طابران و بقعه تاريخي هارونيه قرار دارد. روستاي پاژ زادگاه فردوسي كه امروزه فاز ناميده مي‌شود در ۲۸ كيلومتري شرق آرامگاه فردوسي قرار دارد.
در حال حاضر سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري طرح‌هايي براي گسترش و بهسازي آرامگاه حكيم در دست اقدام دارد كه در همين زمينه زمين‌ها و ساختمان‌هاي اطراف آرامگاه به تملك اين سازمان در مي‌آيند و هرگونه ساخت و ساز تازه در حريم آرامگاه كلاً ممنوع مي‌باشد. با اين حال متأسفانه وزارت نيرو در سال ۱۳۸۶ با نصب دكل‌هاي بزرگ انتقال نيروي برق دورنماي آرامگاه فردوسي را مخدوش كرده كه موجب برانگيختن اعتراض عمومي گرديد.
تاريخچه ساخت و بازسازي
آرامگاه فردوسي، سال ۱۳۱۰ تا ۱۳۱۳
نماي جلوي آرامگاه فردوسي
بليت بخت‌آزمايي براي تكميل ساختمان آرامگاه فردوسي، مربوط به جشن هزاره فردوسي، سال ۱۳۱۳ شمسي. روي اين بليت، تصويري از آرامگاه فردوسي و شعري از اين شاعر چاپ شده است
چنان‌كه مشهور است، پيكر فردوسي را به دليل شيعه بودن فردوسي به گورستان راه ندادند و ناچار او را در باغ خودش درون شهر طابران توس، نزديك به دروازهٔ شرقي رزان به خاك سپردند. خاك جاي او زيارتگاه اهل دانش و معرفت بود و با آنكه بارها آن را با خاك يكسان كردند از نو ساخته مي‌شد. خبري نه چندان موثق ساختن اولين بنا بر گور ابوالقاسم فردوسي را به سپهدار توس در زمان فردوسي، يعني ارسلان جاذب سپهدار توس نسبت داده، كه ذكر او در ديباچه شاهنامه آمده‌است.
صد سال پس از مرگ فردوسي در ۵۱۰ نظامي عروضي گور شاعر حماسه سراي ايران در باغي متعلق به خود شاعر زيارت كرد، و ششصد سال بعد هنگامي كه عبيدخان ازبك به تيشهٔ تعصب آن را ويران كرده بود قاضي نورالله شوشتري به شرف زيارت آن نايل آمد. بعدها در ۱۳۰۲ ه. ق كه ميرزا عبدالوهاب خان شيرازي نصيرالدوله (آصف‌الدوله) والي خراسان بود، به دستور آن مرد ادب‌دوست گورجاي فردوسي به قرائن و آثار و علائمي، در باغي درون طوس تعيين گرديد و بنايي آجري بر آن ساخته شد.
بعد از جنگ جهاني اول كه شور و احساسات ملي در ايران بالا گرفته بود، در مجامع و مطبوعات قدرشناسي از فردوسي و لزوم بناي شايسته‌اي بر سر خاك او مطرح گرديد. ملك‌الشعرا بهار كه طوس را زيارت كرده و تنها سكويي بي سقف و ديوار به‌جاي بناي آصف‌الدوله يافته بود، در ۱۲۹۹ در هفته‌نامهٔ نوبهار خود مقاله‌اي در لزوم بناي آرامگاه نوشت. پس از تأسيس انجمن آثار ملي در سال ۱۳۰۱، به همت محمدعلي فروغي رئيس انجمن كوشش‌هايي براي ساختمان آرامگاه آغاز شد. چون نيت اين بود كه آرامگاه شاعر بزرگ ملي به هزينهٔ مردم و نه از بودجهٔ دولت ساخته شود، در ۱۳۰۴ با نشر بيانيه‌اي از مردم خواستند كه اعاناتي براي اين منظور به حساب انجمن پرداخت نمايند.
در ارديبهشت سال ۱۳۰۵ كيخسرو شاهرخ كه نماينده زرتشتيان در مجلس شوراي ملي بود، مأموريت يافت به همراه گروهي از طرف انجمن براي تعيين محل دقيق خاكسپاري فردوسي از تهران به شهر طوس سفر كنند. پس از جستجو در باغ حاج ميرزا علي قائم مقام نايب التوليه، تختگاهي يافتند كه طولش شش متر و عرضش پنج متر بود و آن همان مدفن فردوسي بود.آندره گدار رئيس اداره باستان‌شناسي، مقبره را به شكل اهرام مصر طراحي كرده بود و ساخت اين طرح در مراحل اوليه پيش رفته بود ولي با مخالفت ذكاءالملك فروغي اين طرح تخريب شد تا به جاي آن مقبره‌اي به سبك ايراني هخامنشي ساخته شود. طراحي اين مقبره بر عهده حسين لرزاده گذاشته شد. اشعار كتيبه‌ها به خط استاد عمادالكتاب نوشته شده و سپس بر سنگهاي نما انتقال داده شده. ساختمان آرامگاه در سال ۱۳۱۱ آغاز و در مدت ۱۸ ماه به پايان رسيد و براي جشن هزاره فردوسي در سال ۱۳۱۳ آماده شد. براي تأمين كسري هزينه ۱۶۰هزار برگ بليت بخت‌آزمايي ده ريالي چاپ و از طريق شعبه‌هاي بانك ملي ايران توزيع شده بود.
مساحت ساختمان ۹۴۵ متر بود و بهترين حجاران تصاويري از شاهنامه را بر ديوارهايش حك كردند. اما از آنجا كه در طراحي بنا محاسبات فني دقيق لازم به عمل نيامده بود، بويژه به سبب عدم محاسبهٔ مقاومت خاك و مصالح پي، ساختمان آرامگاه از همان سال‌هاي نخست شروع به جذب رطوبت و نشست كرد. تعميرات و مراقبت‌هاي سي‌ساله هم كارگر نيفتاد، و ناچار لزوم تجديد بناي آرامگاه مطرح شد. به دستور انجمن آثار ملي در سال ۱۳۴۳ بازسازي بنا با نظارت مهندس هوشنگ سيحون در سال ۱۳۴۷ به انجام رسيد.
بناي پيشين داراي نماي بيروني شبيه بناي فعلي بود، اما داخل آن كوچكتر و كم‌عمق‌تر و داراي دو ورودي كم‌عرض شرقي و غربي بود. بناي كنوني، كه سعي شده در ظاهر كاملاً شبيه بناي پيشين باشد داراي نهصد متر سطح زيربنا، و ساخته شده از بتون و سنگ و كاشي است. بخش فوقاني بنا، كه در اجراي اوليه توپر بود اين بار ميان‌تهي ساخته شد. سقف داخلي آن هم با كاشي‌كاري معرق و متأثر از عناصر تزييني دورهٔ هخامنشي و عصر فردوسي روكاري شد. ديوارهاي آن هم تماماً با سنگهايي از منطقهٔ توس نماسازي شد. هيئت كلي بنا آرامگاه كوروش بزرگ در پاسارگاد را تداعي مي‌كند.
اينك باغ آرامگاه كه حدود شش هكتار مساحت، و يك موزه و كتابخانه دارد، سالانه بيش از يك ميليون زائر و شيفتهٔ فردوسي را مي‌پذيرد. موزه در گذشته، چايخانه سنتي و مكاني براي استراحت بازديدكنندگان بود ولي بعدها در سال ۱۳۶۱ با كشف آثار باستاني در شهر قديم توس و همچنين اهداي اشياي تاريخي توسط افراد مختلف به موزه مبدل گشت.با اين همه فضلاي اهل ادب ايران اين مجموعه را درخور شأن رفيع فردوسي نمي‌دانند و در صدد توسعه و آبادي آنند.
