حرمِ امام رضا در مركز شهر مشهد، استان خراسان رضوي، ايران؛ مدفن علي‌الرضاست كه نزد مسلمانان شيعه به‌عنوان «حرم» گرامي داشته مي‌شود و مقدس است. از بناهاي پيوستهٔ برجستهٔ آن مسجد بالاسر (مدفن امام رضا) ( ۴۲۵ق/۱۰۳۳ م) و مسجد جامع گوهرشاد (ساختهٔ ۸۲۱ ق/ ۱۴۱۸م) است. حرم امام رضا مجموعه‌اي است با كانونِ آرامگاهِ هشتمين امام شيعيان، علي‌الرضا كه ديگر مسجدها، آرامگاه‌ها، رواق‌ها، صحن‌ها، كتابخانه و موزه‌ها را دربرمي‌گيرد. بزرگترين مسجد جهان در اندازه (۲۵۰هزار مترمربع) و دومين مسجد بزرگ جهان در گنجايش (۵۰۰ هزار نفر) شمرده مي‌شود.
كهن‌ترين بخش‌هاي آن، ديرينگي دهه ۶۱۰ قمري/ دهه ۱۲۳۰م دارد. از دورهٔ تيموريان كه بسياري از بناهاي كهن خراسان در طوس، هرات و نيشابور نوسازي گشت، به اين مكان نيز روي آورده شد. بسياري از سازه‌هاي اين حرم شيعه، از صفويان به ويژه شاه طهماسب صفوي به جا مانده است.
علي بن موسي الرضا در ۱۱ ذيقعده سال ۱۴۸ قمري در مدينه متولد شد و در سن ۵۵ سالگي به دست مأمون عباسي كشته شد. در ادب فارسي روضه به معني باغ و گلستان و گلزار است و محل مضجع و در برگيرنده پيكر علي بن موسي‌الرضا را روضه منوره مي‌خوانند. اين مكان شامل فضايي مربع شكل كه مساحت آن ۱۸۹٫۰۳ متر مربع بوده كه از اين فضا ۱۷٫۱۵ متر مربع آن مساحت ضريح مي‌باشد. روضه منوره از طريق چهار صفه بزرگ در چهار جانب به داخل و خارج حرم مرتبط مي‌شود.[۱]
شرح درگذشت
در مورد تاريخ درگذشت علي بن موسي (رضا) اختلاف نظر وجود دارد. او در روز جمعه يا دوشنبه آخر صفر يا ۱۷ يا ۲۱ ماه مبارك رمضان يا ۱۸ جمادي‌الاولي يا ۲۳ ذيقعده يا آخر همين ماه در سال ۲۰۳ يا ۲۰۶ يا ۲۰۲ قمري درگذشته‌است. شيخ صدوق در عيون اخبارالرضا تاريخ صحيح را ۲۱ ماه رمضان، روز جمعه سال ۲۰۳ هجري مي‌داند.[۲][۳] وفات او در طوس و در يكي از روستاهاي نوقان به نام سناباد يا سناآباد اتفاق افتاد. او به دست مأمون كشته شد و بدن او را بالاي سر هارون الرشيد دفن كردند. (پاي علي بن موسي بالاي سر هارون است)
بعد از اين اتفاق آن محل به نام مشهد الرضا (محل شهادت رضا) ناميده شد. شيعيان شروع به زيارت و بازديد از مدفن او كردند.[۴]
دعبل خزاعي مجاورت قبرهاي علي بن موسي (رضا) و هارون الرشيد را در يكي از شعرهاي خود توصيف‌كرده‌است. دو بيت از آن شعر بر روي كاشيكاري ديوار در قسمت بالاي سر ضريح نوشته‌شده كه متن آن چنين است:
شعري از دعبل خزاعي در حرم
قبران في طوس خير الناس كلهم و قبر شرهم هذا مِنَ العِبَرِ
ما ينفع الرجس من قرب الزكي و لا علي الزكي بقرب الرجس من ضرر
ترجمه:
در طوس دو قبر قراردارد، يكي بهترين مردم و قبر بدترين آنان؛ اين است از عبرتهاي روزگار
نه ناپاك از نزديكي به فرد پاك سودي مي‌برد و نه شخص پاك از نزيكي به شخص ناپاك ضرري
پيشينه بنا
مامون پس از درگذشت هارون وي را در بقعهٔ هاروني در باغي كه بعدها به باغ حُميد بن قحبطه معروف شد، دفن كرد و برفراز بقعه (مزار)، قبه‌اي (گنبد نيم‌كره‌اي شكل) بنا نهاد كه حدود ۱۰ سال بعد علي بن موسي‌الرضا را در بالاي سر هارون در آن بنا دفن كردند. به عقيدهٔ بعضي از تاريخ‌نگاران در حوادث خراسان مانند حمله سبكتكين در اواخر قرن چهارم، آسيب شديدي ديد و تخريب شد و در سال ۴۰۰ قمري سلطان محمود غزنوي قبه را بازسازي كرد ولي ديگر مورخان معتقدند كه فعاليت‌هاي عمراني سلطان محمود غزنوي شامل بازسازي قبه نمي‌شده‌است چون در اثر يورش‌ها بنا تخريب نشده‌بود.[۵]
قبه مذكور از زمان ساخت (يا بازسازي) تاكنون موجود است و در دوران‌هاي متفاوت تعمير جزئي يا تزئين شده‌است.[۵]
سامانيان
به روايت بيهقي، امير فائق‌الخاصه مشهد، مشهدالرضا، را آبادان كرد.[۵]
ديالمه
در زمان عضدالدوله ديلمي بقعه به سبك آن زمان تعمير و به پاره‌اي از تزئينات آراسته شد و اطراف كاخ حُميد بن قحطبه خانه‌هاي مسكوني افزوده شد و توسعه يافت و دژ مستحكمي آن را را محافظت مي‌كرد.[۵]
غزنويان
طبق بعضي روايات محمود غزنوي عمارت بقعه (عمارتي كه مرقد علي بن موسي‌الرضا و هارون در آن است) را پس از تخريبي كه توسط پدرش سبكتكين غزنوي از نو ساخت و بنايي زيبا بنا كرد.[۵][۶]
تاريخ بيهقي بيان مي‌كند: سوري در آن (بقعه) زيادتهاي بسياري فرمود و مناره‌اي كرد و ديهي خريد فاخر و بر آن وقف كرد.[۵]
ابوالحسن عراقي معروف به دبير كه از رجال و دبيران دربار غزنوي بود در سال ۴۲۵ قمري ضمن مرمت بقعه، اولين بنا را به آن افزود كه اين بنا به مسجد بالاسر معروف است.
دوره سلجوقي
پهن كردن فرش در صحن آرامگاه پيش از نماز جماعت
در سده ششم خورشيدي نخستين گنبد حرم بر فراز قبهٔ موجود،[۵] به فرمان سلطان سنجر سلجوقي و به كوشش وزير وي، شرف الدين قمي ضمن تعمير حرم ساخته شد و به گفته برخي از مورخان گنبد به دستور محمد خدابنده (الجايتو) ساخته شده‌است.[۵] جنس آن گنبد از كاشي بود. قبه (گنبد آغازين) همان است كه امروزه از داخل حرم ديده مي‌شود و سطح مقعّر و مقرنسهاي آينه كاري شدهٔ آن پيداست.
همچنين به نقل از زادالمسافرين، امير عمادالدوله در سال ۵۱۵ قمري حرم را مرمت نمود و تركان زمرد دختر خواهرزاده سلطان سنجر، در اوايل سده ششم قمري ازارهٔ حرم را بهترين كاشي كه كاشي سنجري معروف است، مزين كرد كه تا كنون اين كاشي‌ها در حرم موجودند.[۵]
دوره خوارزمشاهيان
در اوايل سده هفتم قمري در دوران محمد خوارزمشاه بار ديگر ازاره‌هاي حرم با كاشي‌هاي ممتاز معروف به كاشي سنجر تزئين شد كه اين كاشي‌ها با تاريخ ۶۱۲ قمري در حرم موجودند و علاوه بر آن دو محراب به حرم افزوده شد كه الان اين محراب‌ها در موزهٔ حرم موجودند.[۵]
حمله مغول
به گزارش ابن ابي الحديد در شرح نهج‌البلاغه، در سال ۶۱۸ قمري مغول‌ها به طوس حمله كردند و اين شهر را غارت كرده و مردم را به قتل رساندند. سپس وارد مشهدالرضا شدند و آنجا را هم خراب كردند. مؤلف تاريخ آستان قدس رضوي از قول ابن ابي الحديد مي‌نويسد با وجودي كه مغول‌ها مردم مشهد را به قتل رسانيدند، بارگاه رضوي را حداقل تخريب نكردند و احتمالاً به غارت اموال و اثاثيه آن اكتفا كردند. هرچند بعضي منابع از خرابي بارگاه رضوي به دست مغول‌ها سخن گفته‌اند.
همچنين عطاملك جويني مؤلف جهانگشا از خرابي حرم به دست مغول‌ها چيزي نگفته است. منظومه فضل بن روزبهان خنجي در مهمان نامه بخارا كه حمله مغول‌ها را به طوس و مشهد نگاشته، بيان مي‌كند كه اين حرم را خراب نكرده‌اند، زيرا كتيبه‌هاي سال ۶۱۲ قمري كه قبل از اين حمله بوده هنوز برجاست.
در دوره حكومت ايلخانيان فرسودگي‌ها و احياناً خرابي‌ها و خسارات وارد شده به حرم بازسازي شد.[۷]
دوره تيموريان
عكسي قديمي از مسجد گوهرشاد و حرم امام رضا در دوردست
در دوران تيموري به دنبال كوشش‌هاي شاهرخ تيموري در آباداني مشهد در سده نهم هجري، به همت همسر وي گوهرشادآغا نخستين مسجد جامع شهر مشهد (مسجد گوهرشاد) با نام وي در سمت قبلهٔ حرم كه صحن جنوبي را تشكيل مي‌دهد به اتمام رسيد. بعدها صحن تيموري (عتيق) و اساس ايواني كه امروزه طلايي است توسط امير عليشير نوايي وزير سلطان حسين بايقرا به وجود آمد.[۷]
علاوه بر مسجد گوهرشاد دو رواق دارالحفاظ و دارالسياده به مجموعه افزوده شد و مدرسه پريزاد، مدرسه دودر و مدرسه بالاسر سابق كه در ضلع غربي دارالسياده بود (و الان جزئي از رواق دارالولايه است) در دوران شاهرخ تيموري ساخته شدند.[۵]
دوره صفوي
در دوره صفوي بر عظمت و شكوه حرم افزودند و مناره نزديك گنبد كه در دوره غزنويان به دستور ابن معتز حاكم نيشابور برپا شده بود به امر شاه تهماسب بازسازي و طلاكاري شد و در سال ۹۳۲ قمري خشت‌هاي نفيس كاشي روي گنبد را به خشت‌هاي طلا تبديل كردند.
در سال ۹۹۷ قمري يعني دومين سال سلطنت شاه عباس اول شهر مشهد در محاصره عبدالله خان ازبك قرار گرفت، چون به سوي او تيري شليك شد غضب كرد و دستور به قتل‌عام مردم مشهد داد به طوري كه در صحن حرم خون جاري شد.
سال بعد عبدالمؤمن خان ازبك با لشكرش به مشهد حمله كرد. جمعي از مردم مشهد و به ويژه سادات، علما، خدام و مدرسان آستان قدس رضوي به حرم پناهنده شدند. در حالي كه ايشان به دعا مشغول بودند، عبدالمؤمن خان و دين محمد سلطان به اتفاق عده‌اي از جنگجويان خود وارد صحن شده و پناهندگان را قتل‌عام كردند. چنان خشمگين بودند كه شعله خشم و غضب آن‌ها جز به ريختن خون سادات، صلحا و علما خاموش نمي‌شد. آنان زايران را از داخل حرم بيرون مي‌كشيدند و با كمال قساوت مي‌كشتند. چنان‌كه مير محمد حسين مشهور به «ميربالاي سر» كه از سادات متقي مشهد بود و پيوسته در بالاي سر علي بن موسي الرضا به تلاوت قرآن مشغول بود را دو نفر از ازبكان در كنار ضريح با شمشير پاره‌پاره كردند. زنان و كودكان در مسجد گوهرشاد جمع شده بودند و در آنجا ناظر قتل‌عام وحشيانه نزديكان و خويشان خود بودند. سرانجام عبدالمؤمن دستور داد، قنديل‌هاي مرصع طلا و نقره و شمعدان‌ها و همچنين ميل طلاي بالاي گنبد و بسياري از ظرف‌ها و فرش‌ها و كتاب‌هاي كتابخانه را به غارت برده و زنان و كودكان را به اسيري به ماوراءالنهر بفرستند. بعدها عبدالمؤمن خان به سخت‌ترين شكل به دست افراد خود كشته شد.
در دوران شاه تهماسب صفوي، پس از جمع‌آوري خشت‌هاي كاشي، گنبدي با روكش طلا بر فراز گنبد پيشين بنا شد. اين همان گنبدي است كه امروزه در نماي بيروني وجود دارد.
در سال ۱۰۰۹ قمري كه شاه عباس صفوي از پايتخت آن روز، اصفهان، پياده به مشهد رفت، مدتي در مشهد ماند و دستور داد كه گنبد حرم، بار ديگر با خشت‌هايي از مس و روكش طلايي پوشيده شود و اين كار به دست كمال‌الدين محمود يزدي انجام شد. بر پايه آنچه در كتيبه گنبد ديده مي‌شود، اين كار در سال ۱۰۱۰ قمري آغاز شده و در سال ۱۱۱۶ قمري به پايان رسيده‌است. متن كتيبه گنبد كه اثر خوشنويس ايراني عليرضا عباسي است، و با حروف طلايي بر زمينه فيروزه‌اي به خط ثلث نوشته شده، چنين است:
بسم الله الرحمن الرحيم من عظائم توفيقات الله سبحانه ان وفق السلطان الاعظم مولي ملوك العرب و العجم صاحب النسب الطاهر النبوي و الحسب الباهر العلوي تراب اقدام خدام هذه الروضه المنوره الملكوتيه مروّج آثار اجداده المعصومين السلطان ابن السلطان ابوالمظفر شاه عباس الموسوي الصفوي بهادرخان. فاستسعد بالمجيء ماشياّ علي قدميه من دارالسلطنه اصفهان الي زياره هذا الحرم الاشرف و قد تشرّف بزينه هذه القبه من خلّص ماله في سنه الف و عشر و تمّ في سنه الف و ستهعشر.
همچنين به فرمان شاه عباس اقدامات و تحولات ديگري نيز در قلمرو حرم صورت گرفت ازجمله توسعه صحن عتيق، احداث ايوان شمالي و اتاق‌ها، غرفه‌ها، سردرها، و ايوانهاي شرقي و غربي آن ايجاد رواق توحيدخانه و نيز گنبد الله ورديخان. از آنجايي كه شاه عباس به آستانه امام رضا توجه ويژه داشت، دستور داد تا هر كس به زيارت آن جا رفته باشد مي‌تواند عنوان «مشهدي» را مانند حاجي و كربلايي بر نام خود بيفزايد و اين لقب از آن زمان رواج يافت.[۷]
در سال ۱۰۸۴ قمري و در زمان شاه سليمان صفوي، در پي زمين لرزه‌اي، گنبد حرم هم آسيب ديد و شماري از خشت‌هاي طلايي آن از جا كنده شد. وي دستور داد تا گنبد بازسازي شود و كتيبه‌اي بر آن افزوده گردد كه اين رخداد را حكايت نمايد. اين كتيبه اكنون به صورت چهار ترنج در اطراف گنبد ديده مي‌شود.
من ميامن منن الله سبحانه الذي زين السماء بزينه الكواكب و رصع هذه القباب العلي بدرر الدراري الثواقب ان استسعد السلطان الاعدل الاعظم و الخاقان الاكرم الافخم اشرف ملوك الارض حسبا و نسباً و اكرمهم خلقاً و ادبا مروج مذهب اجداده الائمه المعصومين و محيي مراسم آبائه الطيبين الطاهرين السلطان بن السلطان شاه سليمان الصفوي الموسوي بهادرخان بتذهيب هذه القبه العرشيه الملكوتيه و تزيينها و تشرّف بتجديدها و تحسينها اذا تطرق اليه الانكسار و سقطت لبناتها الذهبيه آلتي كانت تشرق كالشمس في رابعه النهار بسبب حدوث الزلزله العظيمه في هذه البلده الكريمه في سنه اربع و ثمانين و الف و كان هذه التجديد الجديد في سنه ثمانين و الف. كتبه محمدرضا امامي.
دوره نادري
ايوان صحن تيموري كه در دوره سلطان حسين بايقرا ساخته و توسط شاه عباس اول توسعه يافته بود به‌فرمان نادرشاه طلاكاري گرديد.[۷] و ديوار حرم نقاشي‌هايش تجديد شد و گلدستهٔ شمالي صحن انقلاب بر فراز ايوان عباسي كه توسط شاه عباس اول توسعه يافته بود، ساخته و طلاكاري شد و ايوان جنوبي صحن عباسي نيز طلاكاري شد.[۵]
دوره قاجاريه
حرم در دهه ۱۲۳۰ خورشيدي
در عهد فتحعلي شاه قاجار رواق دارالضيافه و سومين ضريح احداث شدند.[۵] بناي صحن آزادي (صحن نو) در سال ۱۲۳۳ به فرمان ناصرالدين شاه ساخته شد و ايوان غربي آن طلاكاري شد.[۵]
احداث رواق دارالسعاده در محوطه بين صحن آزادي و رواق كنبد حاتم‌خاني در سال ۱۲۵۱ قمري و بناي مدرسه علي‌نقي ميرزا (كه بعداً به رواق دارالذكر تبديل شد)، در اين دوره انجام شد.[۵]
دوره پهلوي
شهبانو فرح، در حرم امام رضا؛ ۳ مه ۱۹۷۷/ ۱۳ ارديبهشت ۱۳۵۶
در زمان محمدرضا پهلوي طرح توسعه حرم با نظارت عبدالعظيم وليان استاندار استان خراسان (بزرگ) و نايب‌التوليه آستان قدس رضوي به انجام رسيد. در سال ۱۳۵۳ خورشيدي خشت‌هاي طلايي گنبد كه شفافيّت خود را از دست داده بود، برداشتند و آن را پس از رنگ‌آميزي مجدّد با آب طلا، در جاي خود قرار دادند.
در اين دوره بناهاي موجود در اطراف مجموعه كه مربوط به سده‌هاي اخير بودند كاربريشان تغيير يافت و اكثراً تغييرات اساسي‌اي يافتند و به صحن‌هاي حرم تبديل شدند مانند: بناي مسجد زنانه، مسجد رياض، گنبد اپك ميرزا، رواق پس پشت، راهرو سقاخانه، محل چهلچراغ سابق، محل كشيك خانه خدام و بعضاً محل‌هايي مانند مدرسه‌ها تيمچه‌ها يا فضاهاي خالي به صورت رواق‌هاي دارالفيض، دارالشكر، دارلرشرف، دارالسلام، دارالذكر، دارلعزه و دارلعباده درآمدند و صحن موزه (رواق كنوني امام خميني) و تعويض صندوق عباسي به صندوق سنگي حاج حسين حجارباشي و نصب ضريح چهارم و نوسازي نقاره‌خانه نيز مربوط به اين دوران است.[۵]
دوره جمهوري اسلامي
دارالحفاظ، از نزديكترين بخش‌ها به مدفن امام رضا
در دوره پس از پيروزي انقلاب اسلامي در ايران طرح توسعه اين حرم با جديت دنبال شد و اين مجموعه شاهد گسترش فوق‌العاده‌اي بود و در سال ۱۳۵۹ فضاي داخلي بناي حرم توسعه و ايستايي گنبد افزايش يافت و درب‌هاي ورودي به بناي حرم در سمت پيش روي و پايين پاي مزار، گشايش يافت.[۵]
صحن جمهوري اسلامي، جامع رضوي، هدايت، كوثر و رواق امام خميني در اين دوره ساخته شده است و مجموع مساحت مجموعه از ۱۲ هكتار كه در دوره‌هاي گذشته ساخته شده‌بودند (تا سال ۱۳۹۲) به ۷۰ هكتار رسيد.[۵] اين توسعه‌ها توسط مهدي عزيزيان مديريت و اجرا شده است.[۸]
حوادث
اين عكس از ضلع جنوب شرقي در سال ۱۲۹۰ برداشته شده و روز بعد از واقعه توپ بستن گنبد به وسيله ارتش روس‌هاي تزاري را نشان مي‌دهد. آثار تخريب در جاي جاي گنبد طلا به چشم مي‌خورد.
حرم علي بن موسي الرضا طي چنده سده اخير در اثر ۴ حادثه دچار تخريبهاي جزئي و كلي‌اي گرديد.
در اثر يورش عبدالمومن خان ازبك در سال ۹۷۷ طلا كوبي‌ها و زيورآلات گنبد و گلدسته‌هاي حرم به تاراج رفت كه توسط شاه عباس صفوي در بين سال‌هاي ۱۰۱۰–۱۰۱۶ قمري ترميم شدند.
در سال ۱۰۸۴ قمري زلزله شديدي در مشهد رخ داد كه سطح خارجي گنبد ترك برداشت و تعدادي از خشت‌هاي زراندود ريخت كه شاه سليمان صفوي گنبد را تعمير و تجديد طلا كرد كه جريان اين طلاكاري توسط محمد رضا امامي خوشنويس در چهار ترنج دور گنبد نوشته شده است.
در سال ۱۳۳۰ خورشيدي روسها گنبد را به توپ بستند و نقاطي را در بدنه گنبد به اندازه كله قند سوراخ كردند كه هنوز جاي تعميرها از درون گنبد قابل مشاهده است و در سال ۱۳۳۱ خورشيدي نيرالدوله والي خراسان دستور تعمير آن را داد.
در عاشوراي ۱۳۷۳ خورشيدي در يك حمله تروريستي در اثر انفجار بمب در حرم ۲۶ نفر كشته و ۳۰۰ نفر زخمي شدند. خرابي‌هاي حاصله بر بنا كم بود و فقط بخشي از كاشي‌كاري‌ها و آينه‌كاري‌هاي قديمي آسيب ديدند[۹] كه بعداً تعمير شدند و پس از آن تاكنون در قسمت ورودي‌هاي مجموعه خادم‌هايي براي بازرسي بدني و وسايل زائرين، خدمت مي‌كنند.[۵](براي اطلاعات بيشتر مقالهٔ بمب‌گذاري در آرامگاه علي بن موسي را مطالعه كنيد)
بناي حرم
بناي حرم قديمي‌ترين و اولين بناي مجموعه آستان قدس رضوي است كه مزار علي بن موسي الرضا در زير آن قرار دارد.
مزار
عكسي از حرم در سال ۱۳۰۰ قمري كه موقعيت ضريح سوم را نسبت به بنا مشخص مي‌كند و همان‌طور كه در عكس مشاهده مي‌كنيد ضريح در مركز بنا واقع نشده‌است و سمت چپ تصوير تنگنايي به وجود آمده‌است كه در سال ۱۳۴۴ اين تنگنا با تراشيدن ديوارهاي اطراف بهبود وسيع‌تر گرديد.
مزار (بقعه) علي بن موسي‌الرضا در بالاي سر مزار هارون در زير گنبد بخش مركزي و اصلي مجموعه آستان قدس درواقع شده است.
ابن بطوطه در سفرنامهٔ خود (روضات‌الجنات) صندوقي‌هايي كه بر روي مزار هارون و علي بن موسي الرضا بوده است را شرح داده است و تا اوايل سده ۸ قمري صورت قبر (سنگ قبر) هارون موجود بوده و پس از تسخير شهر طوس و سناباد توسط سربداران صورت قبر هارون به كلي محو شده است.
موقعيت مزار
در سال ۱۹۳ قمري هارون درگذشت و وي را دقيقاً در زير قبه در مركز بنا دفن كردند و پس از ۱۰ سال علي بن موسي‌الرضا را در بخش غربي در بالاي سر هارون دفن كردند كه مزار وي به صفهٔ غربي نزديك بود. پس از نصب جعبه و ضريح تنگنايي به عرض ۸۵ سانتي‌متر در بخش غربي بنا به وجود آمد و حركت زائرين را محدود ساخت. در سال ۱۳۴۴ ديوارهٔ غربي بنا كه وزن گنبد بر روي آن قرار داشت و ضخامت حدودي ۳ متر داشت را با نهايت مهارت تراشيدند و ۲ متر از آن را عرصهٔ دروني حرم افزودند كه در نهايت تنگناي ذكر كه در بالاي سر مزار قرار داشت به ۳٫۵ متر رسيد و افزون بر آن يك دهانهٔ بزرگ به عرض ۴ متر در دو طرف آن دو گذرگاه كوچك هر يك به عرض ۱٫۷ متر بين بناي حرم و مسجد بالاسر احداث گرديد.[۵]
سنگ مزار
نخستين سنگ مزار مربوط به سده ششم قمري است اين سنگ به طول ۴۰ سانتي‌متر و عرض سي سانتي‌متر به قطر ۶ سانتي‌متر از جنس مرمر است.
دومين سنگ مزار كه هم‌اكنون بر روي مزار موجود در سرداب قرار دارد، از جنس مرمر آهكي سفيد رنگ به ابعاد شصت در چهل سانتي‌متر است.
سومين سنگ مزار سنگي است از معدن توران پشت يزد به رنگ سبز چمني به ابعاد ۲٫۲۰ در ۱٫۱۰ به ضخامت يك متر با وزن ۳۶۰۰ كيلوگرم است كه بر طبقه همكف موجود است كه همزمان با نصب ضريح پنجم در سال ۱۳۷۹ در طبقه همكف در حرم قرار داده شد.[۵]
صندوق
محمد وليخان اسدي نايب التوليه به همراه تعدادي از رجال سياسي و نظامي مشهد در تاريخ ۱۳۱۱ در حال تعويض جعبه چوبي مرقد علي بن موسي الرضا
صندوق جسمي چوبي بود كه جداي از ضريح و سنگ مزار بود و كه صندوق‌ها از سده ۶ قمري تا سال ۱۳۷۹ بر روي مزارها قرار داده مي‌شدند.
نخستين صندوق در سده ششم قمري از جنس چوب توسط انوشيروان زرتشتي از اهالي اصفهان پس از كسب شفا به حرم اهدا شد و بر روي سنگ مزار قرار داده شد و ابن بطوطه در سفرنامه خود (تحفه‌النظّار) اين صندوق را با روكش نقره در سال ۷۳۴ قمري مشاهده كرده است.
شاه عباس صفوي در سال ۱۰۲۲ دومين صندوق از جنس چوب فوفل را به حرم هديه كرد كه به صندوق عباسي معروف بود كه سال‌ها در سرداب بر روي مزار بود و در سال ۱۳۱۱ خورشيدي آن را برداشتند و طلاهاي روي آن را جلا دادند و زير نظر عالمان وقت صرف خريد املاكي براي آستان قدس گرديد.
در سال ۱۳۱۱ خورشيدي صندوقي سنگي از جنس مرمر ليمويي از معدن شانديز به هزينه حاج حسين حجار باشي زنجاني به جاي صندوق دوم قرار داده شد.
در سال ۱۳۷۹ به كلي صندوق سوم برداشته شد و به جاي آن سنگ مزار يك متري سبز رنگي قرار داده شد.[۵]
ضريح
دومين ضريح حضرت، ضريح فولادي مرصع است كه در سال ۱۱۶۰ قمري ساخته شد و واقف آن شاهرخ ميرزا (فرزند رضا قلي ميرزا) نوه نادرشاه افشار مي‌باشد. اين ضريح تا سال ۱۳۷۹ خورشيدي در طبقه فوقاني و بر فراز سنگ مزار قرار داشت تا اينكه در سال ۱۳۷۹ خورشيدي همزمان با نصب ضريح پنجم به طبقه تحتاني (داخل سرداب) انتقال يافت.
ضريح فولادي ساده‌اي به ابعاد ۳*۴ متر و ارتفاع حدود ۲ متر است. اين ضريح مربوط به عهد قاجاريه است و در عصر سلطنت فتحعلي شاه قاجار در سال ۱۲۳۸ قمري روي ضريح نگين نشان در حرم جاي گرفت. اين ضريح مزين به طوق و گوي طلاي جواهر نشان است و در طرف پايين پا، در مرصع تقديمي فتحعلي شاه قاجار نصب شده بود اما پس از مدتي به علت پوسيدگي پايه‌ها و تزلزلي كه در اركان آن به عمل آمده بود، در سال ۱۳۳۸ خورشيدي برچيده شد و به موزه انتقال يافت و به جاي آن ضريح چهارم روي ضريح نگين نشان (ضريح دوم) نصب شد.
در دوره‌هاي مختلف ضريح‌هاي متفاوتي بر روي سنگ مزار علي بن موسي‌الرضا قرار داده شد.
اولين ضريح:اولين ضريح مربوط به سده دهم قمري از جنس چوب و طلا و نقره بوده است كه در زمان شاه طهماسب صفوي در سال ۹۵۷ قمري بر روي مزار قرار داده‌اند كه در كتيهٔ دور آن سوره هل اتي به خط ثلث نوشته شده بود.
دومين ضريح:پس از فرسوده شدن ضريح نخستين، دومين ضريح از جنس فولاد مرصع معروف به نگين‌نشان در سال ۱۱۶۰ قمري توسط شاهرخ ميرزا نوهٔ نادرشاه افشار به حرم هديه گرديد كه مزين به ياقوت و زمرد بود و هم‌اكنون در زير ضريح چهارم در سرداب بر روي مزار قرار دارد.
سومين ضريح:در سال ۱۲۳۸ قمري در زمان فتحعلي شاه ضريح فولادي ساده‌اي به ابعاد ۳ در ۴ متر به ارتفاع دو متر بر روي ضريح دوم نصب شد كه اين ضريح داراي ورقه‌هاي طلاكوب و طوق‌هاي طلاي جواهر نشان مي‌باشد و بر روي آن سوره هل اتي و يس به خط ثلث نوشته شده‌است كه در سال ۱۳۳۸ خورشيدي به علت پوسيدگي پايه‌هايش به موزه آستان قدس رضوي انتقال داده شد.
چهارمين ضريح:چهارمين ضريح به نام ضريح طلا و نقره معروف به شير و شكر در سال ۱۳۳۸ خورشيدي به ابعاد ۴ در ۳٫۶ و ارتفاع ۳٫۶ بر روي مزار جايگزين ضريح سوم به نحوي كه ضريح دوم را دربر مي‌گيرد بر روي مزار قرار داده شد و هم‌اكنون در سرداب بر روي سنگ مزار قرار دارد.
پنجمين ضريح:پس از برگزاري مسابقهٔ هنري طرح محمود فرشچيان هنرمند و مينياتوريست معروف ايراني، برنده شد و در بين سال‌هاي ۱۳۷۲–۱۳۷۹ ضريح به وزن ۱۲ تن و ابعاد ۴٫۷۸ در ۳٫۷۳ به ارتفاع ۳٫۹۶ از فولاد و چوب گردو ساخته شد و به مدت ۵۵ روز از ۱۳۷۹/۱۰/۲۱ تا ۱۳۷۹/۱۲/۱۶ عمليات نصب سنگ سبز رنگ و ضريح پنجم در طبقه همكف حرم قرار به طول انجاميد. بر روي اين ضريح سوره هل اتي و يس با خط ثلث طلا و نقره نوشته شده است و در چهار جهت ضريح ۱۴ محراب به نشان چهارده معصوم كه همگي به يك محراب بزرگ‌تر كه آن نيز به كلمه الله ختم مي‌شود، قرار دارد.[۵]
سرداب
در گذشته كف حرم نسبت به سطح زمين اطراف حدود دو متر گودتر بوده است و با توجه به بالاتر آمدن كف حرم در طول دوران‌هاي مختلف اين اختلاف شديدتر شده و باعث شد سردابي به شكل زيرزمين شكل گيرد.[۵]
مزار (قبر) علي بن موسي الرضا حدود سه متر در زير ضريح اصلي كه در طبقه همكف حرم موجود است، در سرداب واقع شده‌است كه سقف سرداب همان كف طبقه همكف حرم است. زمان دقيق به وجود آمدن سرداب مشخص نيست؛ ولي بر اساس شواهد سرداب پس از محو شدن سنگ قبر هارون در سده هشتم قمري به وجود آمده است.
نويسندهٔ كتاب بدر فروزان ذكر مي‌كند:
اصل مرقد شريف در سرداب قرار گرفته است ك سقف ان سطح زمين حرم يعني زير ضريح را تشكيل مي‌دهد… و ترديدي نيست كه سرداب در سده‌هاي پنجم و ششم قمري نبوده است.
در زمان نصب ضريح پنجم ضريح فولادي مرصع فولادي معروف به نگين نشان را -كه در ضريح چهارم قرار داشت- به سرداب انتقال دادند؛ به نحوي كه اتصالش با ضريح درون حرم برقرار شد.
در گذشته داخل ضريح دريچه‌اي در سمت پايين پا در كف رو به سرداب وجود داشت.[۵]
رواق زير زميني دارالاجابه
در سال ۱۳۷۹ در دوره جمهوري اسلامي رواق دارالاجابه به مساحت ۱۹۶۵ مطابق با پلان طبقه همكف حرم در زير زمين ساخته شد كه ورود به سرداب را از طريق هشتي واقع در سمت ضلع شرقي مقدور ساخت و دريچه ذكر شده كه در كف حرم بود، بسته شد.
اين رواق ۱٫۶۰ پائين‌تر از سطح مزار واقع شده است.[۵]
سقف
سقف حرم در بخش گنبد دو پوسته‌اي است كه پوسته زيرين (قبه) كه از درون حرم ديده مي‌شود قديمي‌ترين سقف است كه به روايتي پيش از خاكسپاري علي بن موسي‌الرضا موجود بوده و در اواخر سده نهم بر روي آن پوست بالايي كه گنبد طلايي كنوني است را ساختند.
ارتفاع سقف حرم تا زير نقطهٔ مركزي حدود ۱۹ متر و تا بالاي طوق گنبد ۳۱ متر است.[۵]
گنبد طلا
گنبد داراي دو پوشش است كه در بالاي ضريح قرار دارند: پوشش اول گنبد، سقف حرم است كه مقعّر و مقرنس بوده و به آن قبّه مي‌گويند و پوشش دوم بر فراز آن است كه به آن گنبد گفته مي‌شود. ارتفاع قبه از كف ۸۰/۱۸متراست. پوشش دوم گنبد طلا كه لايه بيروني را تشكيل مي‌دهد و ارتفاع گنبد از كف تا انتهاي بلندترين نقطه اوج محدب (راس گنبد) ۲/۳۱ متراست. فضاي خالي بين قبه و گنبد ۱۳ متر و دور خارجي گنبد ۱۰/۴۲ متر مي‌باشد. ارتفاع گنبد از طوق طلا كاري شده تا نوك گنبد، ۴۰/۱۶ متر و ارتفاع سر طوق گنبد، ۵۰/۳ متر است. بلندي ساقه تا ابتداي آجرهاي زراندود، ۷۹/۴ متر است.[۱] در اطراف گنبد دو كتيبه وجود دارد. اوّلي در كمربند دور گنبد و در ارتفاع ۷۴/۶ متري در دو سطر به عرض ۹/۱ متر با حروف طلايي بر روي زمينه لاجوردي به خط ثلث جلي عليرضا عباسي است. در اين كتيبه پياده آمدن شاه عباس صفوي از اصفهان به مشهد و توفيق وي در تزئين گنبد منور و طلا كاري مجدد در سال‌هاي ۱۰۱۰ه ش تا ۱۰۱۶ ه ش به شرح زير درج گرديده: «به نام خداوند بخشنده و مهربان از توفيقات بزرگ خداي سبحان اين بود كه موفق داشت پادشاه بزرگ و آقاي پادشاهان عرب و عجم، داراي نسب پاك نبوي و حسب تابناك و روشن علوي، خاك قدم‌هاي خادمين زائرين اين روضه تابان ملكوتي و ترويج دهنده آثار اجداد معصومين، سلطان، زاده سلطان صاحب ظفر، شاه عباس حسيني موسوي صفوي بهادرخان كه سعادت و نيكبختي نصيب او شده و با پاي پياده از پايتخت اصفهان به زيارت شريف‌ترين حرم تشرف يافته و نيز براي تزئين و آراستن اين گنبد مطهر از دارائي خالص خود شرف اندوزي نمود، در سال هزار و ده شروع و در سال هزار و شانزده به اتمام رسانيد» در قسمت وسط اين كتيبه به سمت شمال گنبد، مقابل ايوان عباسي در صحن انقلاب اسلامي بر لوحي با زمينه سبز، تاريخ تجديد طلاكاري گنبد پس از پيروزي انقلاب اسلامي نوشته شده است. متن كتيبه بدين شرح است: «درآغاز پانزدهمين قرن بعثت نبوي و در آستانه سالروز پيروزي انقلاب عظيم اسلامي ايران به رهبري قائد اعظم امام خميني تجديد طلاكاري و تعميرات گنبد مطهر انجام پذيرفت. صفرالمظفر ۱۴۰۰ قمري» كتيبه ديگر در قسمت زيرين كتيبه كمربندي با ۴ ترنج به خط محمدرضا امامي ديده مي‌شود. اين كتيبه در سال ۱۰۸۶ هـ.ق. در زمان شاه سليمان صفوي نوشته شده و در اين ترنج‌ها به تعمير، تزيين و طلاكاري مجدد گنبد اشاره شده. يكي از ترنج‌ها به چگونگي تعمير گنبد، پس از زلزله سال ۱۰۸۶ اختصاص يافته و در سه ترنج ديگر آياتي از قرآن مجيد نوشته شده. مهمترين اتفاقي كه براي گنبد روي داده واقعه به توپ بستن گنبد در سال ۱۳۳۰ ه- ق (۱۲۹۱ ش) به وسيله روسها مي‌باشد.[۱]
در ويكي‌انبار پرونده‌هايي دربارهٔ حرم امام رضا موجود است.
صحن‌ها و رواق‌ها
در حال حاضر، ۹ صحن و ۲۶ رواق در حرم امام رضا وجود دارد.
صحن‌ها
هر صحن، شامل يك فضاي باز و محصور است كه رواق‌ها و ايوان‌هايي در پيرامون آن وجود دارد. مساحت مجموع صحن‌هاي حرم، ۲۲۵٬۲۲۳ متر مربع است.[۱۰] بزرگترين صحن، صحن جامع رضوي به مساحت ۶۰٬۱۸۸ متر مربع است كه در جنوب حرم قرار دارد.[۱۱] ساير صحن‌ها به شرح زير هستند:
صحن انقلاب
صحن آزادي
صحن جمهوري اسلامي
صحن قدس
صحن مسجد گوهرشاد
صحن غدير
صحن كوثر
صحن هدايت
رواق‌ها
فضاهاي مسقف و محصور در پيرامون حرم، رواق ناميده مي‌شوند. اكنون بزرگترين رواق حرم، رواق امام خميني به مساحت ۶٬۳۰۰ متر مربع است كه قبلاً صحن بوده و عمليات مسقف‌سازي آن از سال ۱۳۸۱ تا ۱۳۸۵ انجام شده‌است.[۱۲] همچنين رواق‌هاي دارالولايه، دارالحجه و دارالاجابه از رواق‌هاي بزرگ حرم امام رضا هستند.[۱۳]
افراد صاحب نام كه در اين حرم به‌خاك سپرده شده‌اند
گذشته
هارون الرشيد (خليفه عباسي)
شيخ طبرسي (از فقهاي شيعه قرن ۶ هجري)
الله‌وردي خان (سپهسالار امپراتوري صفوي، حاكم ايالت فارس امپراتوري صفوي، باني ۳۳ پل اصفهان و مدرسه خان شيراز)
شيخ بهايي (دانشمند عصر صفوي)
حر عاملي (از فقهاي شيعه قرن ۱۱ هجري)
شيخ حسنعلي اصفهاني (معروف به نخودكي از علماي سده ۱۳ قمري شيعه)
عباس ميرزا نايب السطنه (پسر بزرگ و وليعهد فتحعلي شاه قاجار متوفي ۱۰ جمادي‌الثاني ۱۲۴۹ قمري)
